Szukaj
Szukaj

Układ pozapiramidowy

Spis treści

Kolagen naturalny do picia

Kolagen naturalny do picia

Układ pozapiramidowy (łac. systema exterapyramidale) znany także jako układ ruchów prążkowiowy czy układ podkorowy, jest układem wspomagającym, odciążającym nas od skupienia się nad codziennymi czynnościami, umożliwiając nam pewną automatyzację. Należy do ośrodkowego układu nerwowego.

Zobacz również: Obwodowy układ nerwowy.

Układ pozapiramidowy – charakterystyka

Gdy układ piramidowy zajmuje się czynnościami, które wymagają skupienia (nauka nowego ruchu, ćwiczenia jak np. jazda na łyżwach, nauka rysowania) to układ pozapiramidowy powoli przejmuje i automatyzuje czynności, które wcześniej były pod kontrolą układu piramidowego. Dodatkowo współdziała w wykonywaniu ruchów dowolnych i regulowaniu napięcia mięśni poprzecznie prążkowanych.

Układ pozapiramidowy współpracuje z układem:

  • piramidowym;
  • korowym czucia;
  • autonomicznym.

Jest starszy od układu piramidowego. Zapewnia tworzenie automatyzmu ruchów (praksji), reguluje postawę ciała, reguluje napięcie mięśniowe. W rezultacie układ pozapiramidowy wraz z układem piramidowym bierze udział w wykonywaniu przez organizm czynności ruchowych.

Ośrodki układu pozapiramidowego

Ośrodki układu pozapiramidowego

Ośrodki układu pozapiramidowego można podzielić na korowe i podkorowe.

Korowe ośrodki

Pierwszy ośrodek korowy jest dla złożonych ruchów tułowia np. taniec, gra w piłkę i mieści się w części tylnej zakrętu czołowego górnego.

Drugim jest ośrodek głowowo-gałkowy (korowy ośrodek spojrzenia) w części tylnej zakrętu czołowego środkowego. Synchronizuje on ruchy głowy z ruchami gałek ocznych, natomiast jego uszkodzenie powoduje zbaczanie gałek.

Trzeci ośrodek korowy to ośrodek ruchowy mowy (ośrodek Broca) w części tylnej zakrętu czołowego dolnego. Odpowiada za sprawne i skoordynowane działanie wszystkich mięśni niezbędnych do wydawania artykułowanych dźwięków. U ludzi praworęcznych występuje w lewej półkuli. Jego uszkodzenie powoduje:

  • afazję ruchową;
  • niemożność formułowania słów, chociaż pacjent wie co chce powiedzieć, a mięśnie warg, języka i krtani nie są porażone;
  • w lżejszych przypadkach utrudnienie mowy, często w „stylu telegraficznym”, słowa są zniekształcone (parafazja), nieprawidłowe gramatycznie (agramatyzm), rzeczowniki i czasowniki są wymawiane niecałkowicie, a zaimki i spójniki omijane.

Zawiaduje on ruchami żuchwy, twarzy, języka, krtani, podniebienia miękkiego i mięśniami oddechowymi. Z kolei w synchronizacji tych odruchów odgrywa ważną rolę torebka zewnętrzna. Pomimo upośledzenia zdolności mówienia i pisania, rozumienie języka mówionego i pisanego jest pełne.

Upośledzenie ośrodka czuciowego mowy (Wernickiego) powoduje afazję czuciową (odbiorczą ośrodkową) i prowadzi do zaburzeń rozumienia oraz wyrażania pojęć za pomocą słów w piśmie i mowie.

Podkorowe ośrodki

Ośrodki podkorowe układu pozapiramidowego charakteryzują się:

  • większą zawartością żelaza w komórkach nerwowych;
  • bogatszym unaczynieniem krwionośnym;
  • silniejszą pigmentacją;
  • znacznym rozwojem dróg nerwowych dośrodkowych i odśrodkowych.

Do ośrodków podkorowych zalicza się:

  • ciało prążkowane (jądro ogoniaste, jądro soczewkowate);
  • jądro niskowzgórzowe;
  • jądro wzgórzowe: brzuszne przednie, brzuszne boczne i środkowo-pośrodkowe;
  • istotę czarną;
  • jądro czerwienne, oliwki i tworu siatkowatego.

Ciało prążkowane

Składa się z jądra ogoniastego i soczewkowatego, przy czym jądro soczewkowate to skorupa i gałka blada. Steruje ono ruchami zautomatyzowanymi i napięciem mięśniowym. Główną czynnością jest odbieranie impulsów z kory, ze wzgórza, z istoty czarnej. Z kolei unkcją gałki bladej jest wysyłanie impulsów, tzw. obieg postawny.

W przypadku uszkodzenia brak jest koordynacji ruchów i występuje sztywność mięśniowa. Dodatkowo następuje utrudnienie wykonywania ruchów (dyskinezy).

Obieg podstawny tworzy 5 składowych:

  1. Do prążkowia dochodzą aksony z wszystkich części kory mózgu (najwięcej z kory ruchowo – czuciowej);
  2. Prążkowie ma budowę zwartą, większość neurytów ma krótkie aksony łączące (często nie posiadają dendrytów);
  3. Neurony gałki bladej biegną do wzgórza, do jąder brzusznych – tworzą pętlę soczewkową i pęczek soczewkowy;
  4. Ze wzgórza włókna nerwowe biegną do kory ruchowej, kory przedruchowej i dodatkowej kory ruchowej;
  5. Kora ruchowa przekazuje impulsy do dróg piramidowych.

Jądro niskowzgórzowe

Leży w miejscu przejścia torebki wewnętrznej w konary. Od góry sąsiaduje z jądrem bocznym wzgórza. Jest miejscem synapsy dla włókien zdążających z prążkowia do jąder oliwki.

To ośrodek jakość bodźców oraz ich umiejscowienie, zawiaduje również balansowaniem kończyn przy chodzeniu. Ponadto reguluje wydzielanie potu oraz czynności mięśni tęczówki, ścian naczyń krwionośnych i pęcherza.

Istota czarna

Leży w śródmózgowiu, na granicy odnóg i nakrywki. Ciągnie się od mostu do prążkowia. Odgrywa rolę w kontroli koordynacji ruchów mimowolnych i w ruchach szybkich. Uszkodzenie występuje w zespole parkinsonowskim, ponieważ powoduje ubóstwo ruchów mimowolnych, brak balansowania kończyn, brak mimiki, wzmożone napięcie mięśniowe, drżenia.

Jądro czerwienne

Leży w obrębie nakrywki śródmózgowia. Biegnie od konarów górnych móżdżku do podwzgórza. Jest ważnym ośrodkiem scalającym impulsy pozapiramidowe z impulsami kory mózgu, z móżdżku i jąder przedsionkowych. Ponadto otrzymuje również impulsy z kory mózgu i odgrywa rolę w regulowaniu postawy.

Uszkodzenie powoduje:

  • ataksje (ruchy bezładne);
  • asynergię (zakłócenia współpracy mięśni);
  • drżenie zamiarowe;
  • adiadochokinezję (trudność wykonywania ruchów naprzemiennych);
  • porażenie nerwu okoruchowego.

Funkcje

Swoje funkcje układ pozapiramidowy spełnia dzięki:

  • zwrotnej projekcji dającej odrzut impulsów z jąder podkorowych z powrotem do kory mózgu;
  • impulsacji bezpośredniej biegnącej poprzez drogi pozapiramidowe od jąder podkorowych do jąder ruchowych rdzenia kręgowego;
  • impulsacji wysłanej przez jądra podkorowe do jąder ruchowych rdzenia kręgowego za pośrednictwem neuronów tworu siatkowatego pnia mózgu i rdzenia kręgowego.

Czynności mimowolnoruchowe obejmują korekcję postawy (odruchy statokinetyczne) czy lokomocję (pływanie, pełzanie, chód, skok itd.), wrodzone automatyzmy ruchowe (np. czyszczenie sierści). Również ważne jest bezkierunkowe pobudzenie ruchowe i mimika.

Ponadto układ pozapiramidowy reguluje reakcje napędowo – emocjonalne związane z podstawowymi funkcjami biologicznymi ustroju, ekspresję chwilowych stanów emocjonalnych czy mimowolnoruchową komponentę ruchów zręcznościowych i wyuczonych. Nie należy także pomijać udziału w artykulacji.

Ośrodki i odruchy w pniu mózgu

W pniu mózgu znajdują się liczne ośrodki pełniące niezwykle ważne funkcje. Są to ośrodki:

Sklep Spirulina
Sklep Spirulina
  • presyjny i depresyjny (podniesienie/obniżenie ciśnienia krwi);
  • przyspieszający/zwalniający częstość oddechu;
  • pogłębiający i spłycający oddechy;
  • naczynioruchowy;
  • regulacji czynności serca (zwalnia pracę);
  • regulujący przemianę materii;
  • połykania, ssania, żucia;
  • wymiotny, wydzielania śliny;
  • kichania, kaszlu;
  • mrugania;
  • wydzielania soku żołądkowego i trzustkowego;
  • wydzielania potu.

Najważniejsze ruchy mimowolne w uszkodzeniu układu pozapiramidowego:

Ruchy mimowolne w uszkodzeniu układu pozapiramidowego

Dysfunkcje układu pozapiramidowego

W rezultacie dysfunkcji i uszkodzeń tego układu wiążą się następujące choroby:

Zobacz również: Wpływ masażu na układ nerwowy, krwionośny i oddechowy.

Choroba Parkinsona

Występuje z częstością 1-2/1000, w odniesieniu do ogólnej populacji ludzkiej, 1000-2000/100 000. Natomiast w Polsce dotyczy około 80 000 osób, przy czym najczęstszy wiek zachorowania to 55-60 lat. Dodatkowo znane są przypadki, w których początek choroby przypada przed 40 r. ż., rzadko przed 30 r. ż., jednak to powyżej 70 r. ż. liczba zachorowań wzrasta niemal 10-krotnie.

Nieco częściej chorują mężczyźni (około 1,5 razy). Ponadto mniejsza częstość występowania w Chinach i Japonii (mniejsza podatność rasy żółtej?).

Chorzy początkowo zauważają pewnie spowolnienie ruchowe i jakby niezgrabność w ruchu, pojawiają się zaburzenia pisania (mikrografizm – bardzo drobne pismo). Dodatkowo spowolnieniu ulegają procesy psychiczne. Niekiedy chorzy sądzą, iż są to objawy zmian reumatycznych lub starszego wieku. Następnie po pewnym czasie osoby chore na chorobę Parkinsona zauważają u siebie zaburzenia równowagi lub trudności z wykonywaniem takich prostych czynności jak wstawanie z krzesła czy z łóżka. W efekcie na tym etapie choroby pacjent z reguły zjawia się u lekarza, gdyż objawy utrudniają codzienne funkcjonowanie.

Pojawiają się następujące objawy:

  • bradykinezja – spowolnienie i zubożenie ruchów, szczególnie trudności z wykonywaniem ruchów precyzyjnych;
  • chód szurający;
  • drobnymi kroczkami;
  • brak fizjologicznych współruchów (balansowania kończyn górnych) i akinezja (trudności w rozpoczęciu ruchów).

Pląsawica

Cechami typowymi tej jednostki chorobowej są:

  • ruchy pląsawicze – mniej lub bardziej obszerne ruchy mimowolne, obejmujące głównie proksymalne odcinki kończyn, tułów, głowę, szyję, mięśnie języka i krtani;
  • niekontrolowane ruchy;
  • pojawienie się drżenia rąk i nóg;
  • ruchy niecelowe, chaotyczne, często gwałtowne, nakładają się na ruchy dowolne, dezorganizują ich przebieg (teatralna postać dziwacznego pląsu);
  • zanik jąder ogoniastych (obraz poszerzonych komór bocznych przypomina skrzydła motyla);
  • obniżenie metabolizmu w jądrze ogoniastym i skorupie.

Dystonia

To okresowe zaburzenie napięcia mięśni z ich mimowolnym skurczem, który może obejmować pojedyncze mięśnie, ich grupy lub ma charakter uogólniony. W efekcie nieprawidłowe napięcie mięśni powoduje zaburzenia postawy lub ruchu, prowadząc niekiedy do powstawania utrwalonych, patologicznych pozycji ciała.

Ruchy dystoniczne wyzwalane są przez ruchy dowolne. Ponadto często obserwuje się ich krótkotrwałe ustępowanie lub zmniejszenie po bodźcu dotykowym, np. dotknięcie brody, policzka może na chwile zmniejszyć nasilenie kręczu karku.

Dyskinezy

To nieskoordynowane i niezależne od woli ruchy kończyn lub całego ciała, wyginanie i prężenie, mimowolne ruchy warg, wysuwanie i chowanie języka.

Hemibalizm

To zespół neurologiczny, charakteryzujący się występowaniem ograniczonych do jednej połowy ciała gwałtownych, obszernych ruchów części proksymalnych kończyn. Ma zazwyczaj postać zamaszystych, obszernych wymachów kończyną o dużej amplitudzie.

Hemibalizm wiąże się z uszkodzeniem przeciwstronnego jądra niskowzgórzowego przez zawał lub krwotok, ale podobny zespół objawów może towarzyszyć uszkodzeniu innych jąder podstawy, wzgórza lub istoty białej półkul mózgu.

Z kolei przyczyny uszkodzenia to najczęściej choroby naczyniowe (udar niedokrwienny, udar krwotoczny), guzy, zmiany demielinizacyjne.

Mioklonie

Mimowolne, krótkie, szybkie i nieregularne skurcze pojedynczych mięśni lub grup mięśniowych, niekiedy z efektem ruchowym określanym „zrywaniem mięśniowym”.

Przyczyną może być uszkodzenie kory mózgu, móżdżku (jądra zębatego), jądra czerwiennego, dolnej części oliwki, rdzenia kręgowego, a także struktur obwodowych (splotów, korzeni lub nerwów). Mioklonie nie zawsze wiążą się bezpośrednio ze strukturami układu nerwowego, ponieważ mogą również wystąpić jako wynik zatrucia, niedotlenienia mózgu, urazu okołoporodowego.

Mają charakter ogniskowy, segmentalny lub uogólniony. Dodatkowo wyróżnia się mioklonie spoczynkowe, zamiarowe (prowokowane przez wykonywanie celowego ruchu dowolnego) oraz odruchowe (wywoływane działaniem zewnętrznych bodźców czuciowych).

Ruchy atetotyczne (atetozy)

To nierytmiczne, powolne, „robaczkowe” ruchy mimowolne, obejmujące głównie dystalne części kończyn, związane z nieskoordynowanymi skurczami mięśni agonistycznych i antagonistycznych.

Mają miejsce podczas uszkodzenia skorupy, jądra ogoniastego oraz gałki bladej, czego przyczyną są zwykle choroby uwarunkowane genetycznie, nieprawidłowa mielinizacja włókien w obrębie gałki bladej (stan marmurkowaty), uraz okołoporodowy, żółtaczka noworodków uszkadzająca jądra podstawy.

Często zauważa się współwystępowanie atetozy z ruchami pląsawiczymi.

Istnieje także pseudoatetoza, czyli ruchy podobne do atetotycznych, związane z zaburzeniami czucia głębokiego.

Tiki

To szybkie mimowolne skurcze mięśni lub grup mięśniowych powtarzające się rytmicznie w krótkich odstępach czasu. Mogą mieć charakter ruchowy lub głosowy, prosty lub złożony (samokaleczenie się, podskakiwanie). Współcześnie można zauważyć wzrost zachowań tikowych, ponieważ niekiedy przyczyną może być wszechobecny stres.

Dodatkowo wyróżniamy tiki krótkotrwałe – tiki atoniczne (przebiegają szybko) oraz długotrwałe – tiki dystoniczne.

Zobacz również: Układ nerwowy – podstawowe informacje.



Polecane produkty:

Bibliografia

  1. Konturek S., Fizjologia człowieka, Tom IV, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2000.
  2. Gołąb B., Anatomia czynnościowa ośrodkowego układu nerwowego, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2014.

Zapisz się do newslettera!

Szukaj
Kategorie wpisów
Centrum Fizjoterapeuty
Sklep Fizjoterapeuty
Bezpłatne konsultacje
Kubek dla Fizjoterapeuty
Oferty pracy

Popularne w zdrowie

Zostań z nami

Polecane artykuły

Dodaj komentarz

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany. Wymagane pola są oznaczone *